IZiko eliSiseko
Yabelana ngeli phepha



THE

IWORD

Vol. 19 SEPTEMBA 1914 6

Ilungelo lokushicilela ngo-1914 ngu-HW PERCIVAL

IZIXHOBO

(Iyaqhutywa)
Iminqweno yeZidumbu zaBafileyo

NJENGOKO incasa yencasa ekutyeni okukukutya kokugqibela yinto egqithiswa ngumbono wokungcamla kunye nokusebenza kwendalo ephilayo ukuya kwinto enesifiso somphefumlo womntu ofileyo osondla okanye odla ngokuphila, kunjalo nangoku, ngomzimba isenzo ngokusebenzisa imvakalelo yokuziva usemntwini ophilayo, imvakalelo engaphakathi yentsingiselo edluliselwa kwiminqweno yomntu ofileyo, eyinto yesondo okanye yenkohlakalo. Olu luhlu lutsalwe kude kwiimvakalelo kukutya kwezipoko zeminqweno.

Umnqweno wesiporho somntu ofileyo nokuba usemzimbeni kwaye wondla ngesenzo kunye neemvakalelo zesini, inkohliso, ukubawa, okanye ukondla ngemeko yendoda ethile. Obu bumdaka kukuqubha kumazibuthe okuhlanganisa indoda kunye nesiporho. Kwimeko enjalo kuqhubeka isenzo se-osmotic okanye esenziwe ngombane, esidlulisela kwiminqweno yomntu ofileyo-eyenye yeendlela zokuhaha okanye zokwabelana ngesondo okanye inkohlakalo-esisiseko kunye nokutya okuyimfuneko kuyo ngokwesondo, incasa kunye imvakalelo. Iminqweno eyomeleleyo yemizimba yabantu abafileyo, nangona ingabonakali ngamehlo, kukubona okungaphakathi kuchazwe kakuhle kuchazwe, kwaye ivele emzimbeni okanye ungaphantsi kakhulu.

Iminqweno yemiphefumlo yabantu abafileyo abanganamandla, ababuthathaka, okanye abangazinzanga kwaye abangaqinisekanga, iintlobo zezilwanyana ezingachazekiyo zihlala zichazwa ngokucacileyo kwaye zibonakalisa ukuba zinzima okanye zidinekile emzimbeni. Ezobuthathaka zihlala ziyaneliseka ukuba zivunyelwe ukuzila ukutya njengezinzipho kumzimba ophilayo ofanayo kude kudlulwe umbandela owaneleyo ukuphinda ulambe kwangoko emva koko bayakhukuliseka bahlambe kwimeko yexhoba eliphilayo, kwaye bafumane amandla amatsha kwifomu yakhe engavumiyo. Owona mnqweno usebenzayo izipoko uziphatha ngendlela eyahlukileyo. Ihagu okanye ingulube okanye umnqweno wokutsala umphefumlo womntu ofileyo uya kukhupha ukungathandeki kwayo ekucothiseni kwayo ixhoba, kwaye imnciphise esenzweni ukuze ifumane oko ikufunayo. Xa indoda ihambelana neemfuno zayo iyakrokra ukwaneliseka kwayo okanye ukuncwina kukonwaba. Amanqatha axhinzekayo kungqiniweyo yiyo.

Ingcuka inqwenelela umphefumlo womntu ofileyo ulambe ngenxa yenzuzo, ibhulukhwe emphefumlweni wabaphilayo; Kwimozulu yayo iyatyibilika kwaye ilapho inyathela amaxhoba ayo kude kube lixesha elifanelekileyo, ize ke ihlasele ixhoba ukuba iligqibe. Indlala yengcuka yomnqweno womphefumlo yahlukile kwindlala ye-hogifiso ghost. Ukulamba kwe-hogifiso ghost ye-ghost kukutya okunomdla ngokuva incasa; leya boar okanye yokuhlwayela iminqweno yomoya, njengoko kunjalo, kukwanelisa imvakalelo ngokuqhutywa yimvakalelo. Indlala yengcuka yomnqweno wokufuna ukufumana inzuzo ngokulahleka komntu, okanye indlala yegazi. Ingcuka inqwenele imiphefumlo yabafi ifezekisa umnqweno wayo wokufumana umzimba ngomntu ophilayo onomnqweno ofanayo. Ayisiyo ingqokelela yobutyebi okanye ukufunyanwa kwezinto ifunwa yingcuka yeengcuka. Ayikhathalelanga ubutyebi okanye izinto. Yaneliswa kuphela yimeko yengqondo efihlakeleyo yokuthatha kwenye ubugcisa okanye ukuzabalaza koko abanye bazama ukubamba. Umnqweno wokulambela ingcuka yomphefumlo ofileyo iyagculiseka xa ixhoba liphangwe ngokupheleleyo. Isifiso sokulambela ingcuka inganelisekanga lixhoba eliphangiweyo, kodwa ngendoda ephilayo echitha ixhoba. Umnqweno wokulambela igazi lendoda efileyo ayinelisekanga yingeniso. Ifuna igazi, elezilwanyana okanye elomntu. Izenzo zokubulala zibangelwa rhoqo yiminqweno yabantu abafileyo, ngakumbi xa isenzo singazikhuseli okanye ukuzikhusela. Ingcuka-elambele igazi inqwenelela imiphefumlo yabafi ukuba ifumane imvakalelo enje ngenzondo, umsindo, impindezelo, umntu ophilayo lowo umtyayo, abulale. Emva koko isiporho sengcuka siphuma kwigazi lobomi obukhulu obufihlakeleyo bobugqwirha bobomi umntu alahlekileyo.

Ikati okanye umphefumlo wengwe iya kugxwala emntwini kwaye inyibilike kwaye ibethe imozulu kunye nomsila wayo, kude kufike iimvakalelo ezinjengomona okanye umona ngokwaneleyo ukuba ubangele abaphilayo ukuba benze isenzo esithile sobuqhetseba esonelisa ikati.

Isiporho senyoka sijikeleza emzimbeni, okanye sijikeleze kwimeko entle esibhakabhakeni, de sibe nomtsalane kwaye sithandise ukuba sisebenzise lowo sondla ngaye iimvakalelo zokomoya. Iminqweno yeminqweno yobukhoboka okanye uburharha inokutya kwimizimba asebenza ngayo, nakwabo benza ezo zinto zenziweyo.

Umnqweno wesiporho wendoda efileyo esisiphumo somnqweno ogqithisileyo kunye nokuntywila kwesiselo esinxilisayo ngexesha lobomi yahluke ngandlel’ ithile kwezinye iziporho zomnqweno. Isiporho somnqweno wotywala sabafileyo, esasingumnqweno olawulayo wenxila eliqinisekisiweyo ngexesha lobomi, phantse, ukuba akunjalo ngokupheleleyo, awunamnqweno wokuziphatha okubi okanye inkohlakalo. Ingcambu ekhethekileyo yomnqweno ephuma kuyo kukubawa, ebonakala njengonxano, nefuna ukuwanelisa ngengqiqo yokungcamla. Isiporho somnqweno wotywala asiyodwa njengazo naziphi na iintlobo zezilwanyana ezaziwayo. Kukumila kakubi, into engeyoyamvelo. Inkangeleko yayo, ukuba kunokuthiwa inesimo, yileyo yesipontshi, esinemilo eguqukayo enamalungu angaqhelekanga. Inxaniwe njengentlabathi, kwaye iya kuwufunxa umoya wotywala kwisiselo esinxilisayo ngolangazelelo njengentlabathi onke amanzi anikiweyo. Ukusela okanye ukunqwenela utywala iziporho zabantu abaswelekileyo bahlala bengazinzanga, njengeeklabhu, ii-saloons, ii-carousals, apho isitya sihamba khona, kuba banokufumana kwaye bakhethe amadoda anokuthi alungiselele iimfuno zabo. Ngaphandle kwendoda ephilayo isiporho sotywala asikwazi ukubuthatha kobo tywala, nangona imigqomo igcwele yayivezwe kubo. Ukuba utywala unqwenela isiporho sabafileyo uyaphumelela ekoyiseni kwaye wenze indoda ibe likhoboka layo ngomnqweno wayo wokusela, iya kuthi ngamaxesha athile okanye ngokusisigxina ingene emzimbeni nasengqondweni, kwaye iya kusigxotha isazela, ukuzihlonela, kunye nembeko, bugxothe ubuntu bakhe, umenze into engekhoyo, ehlazekileyo.

(Iza kuqhubeka)